اثری جامع و مستند که در آن ابعاد مختلف زندگانى امام على عليه‏السلام از ولادت تا شهادت ، با بهره‏گيرى از قرآن و حديث و تاريخ ، مورد بررسى قرار مى گیرد .

تدوين اين مجموعه بيش از ده سال به درازا كشيده و افزون بر قرآن كريم و منابع و متون حديثى و تاريخى ، از بسيارى از تحقيقات جديد و پژوهش‏هاى نوين ، سود جسته است . مؤلّف اين دانش‏نامه و همكاران وى در مركز تحقيقات دار الحديث ، در زمينه كارى خود ، با استقصا و تتبّع فراوان ، همه منابع تاريخى ، تفسيرى و حديثى مربوط به موضوع را بررسى كرده و سپس بهترين متن‏ها را برگزيده‏اند . گزينش و عرضه متون ، با توجّه به قواعد معمول در فقه الحديث و نقد متون تاريخى صورت گرفته است و در مقام رد و اثبات نقل قول‏ها و آراى محدّثان و مورّخان ، از تناظر و تعاضد مضمونى متن‏ها و نيز سنجش با عقل و قرآن و سنّت و مسلّمات تاريخى استفاده شده است .

اين مجموعه ، تنها گردآورى سخنان امير مؤمنان عليه‏السلام و متون تاريخى درباره ايشان نيست ؛ بلكه با معرفى شخصيت و زندگانى ايشان ، از تولد تا شهادت ، زمان و مكان صدور سخنان گهربار آن امام را نيز ارائه مى‏دهد و اين امكان را براى خواننده فراهم مى‏آورد تا معناى اصلى ، عمق و چرايى مواضع و سخنان امام عليه‏السلام را دريابد . بر اين اساس ، بيان‏هايى سودمند و گاه پر حجم ، در جايگاه خود و مرتبط با فصل‏ها و متون اصلى قرار گرفته است تا خواننده به تحليلى جامع ، همه سويه و مستند برسد . بيشتر اين بيان‏ها ، همانند بسيارى از فصل‏هاى كتاب ، درباره نيازهاى روز و در مقام پاسخگويى به بسيارى از شبهه‏ها و پرسش‏هاى جامعه كنونى مسلمانان نگاشته شده است ، همچون : بينش سياسى امام ، اصلاحات علوى ، روانكاوى خوارج ، روزگار تنهايى و محنت امام و نحوه برخورد امام با مخالفان .

اين دانش‏نامه با نزديك به 4500 صفحه در دوازده مجلّد ، حاوى 6738 متن حديثى و تاريخى با بيش از 30000 نشانى و نزديك به 570 منبع شيعى و اهل سنّت (320 منبع اهل سنّت و 250 منبع شيعى) است . به اجمال با بخش‏هاى شانزده گانه اين كتاب آشنا مى‏شويم :

در بخش اوّل، از خاندان آن حضرت, سخن گفته شده است و از: محیط رشد و زندگانی خصوصی مولا، شخصیت پدر و مادر آن حضرت، نام‌ها، کنیه‌ها، لقب‌ها، سیرت و صورت، ازدواج، زنان و فرزندان علی(ع).

این بخش، نشان می‌دهد که حضرت، دوش به دوش رسول اکرم(ص)، از آغازین روزهای بعثت تا هنگام رحلت، برای حاکمیت اسلام در جامعه با تمام توان کوشید و در تمام صحنه‌ها با رسول الله(ص) همراه شد و در تمام دشواری‌ها برای رفع بن‌بست‌ها، پیشتاز بود. همچنین در این بخش، به کوشش‌های پیامبر(ص)، از آغاز بعثت تا هنگام رحلت اشاره شده است.

حادثۀ «غدیر»، اوج کوشش مستمر پیامبر در ابلاغ دین بوده است و بر این نکته تأکید شده است که پس از آن نیز پیامبر از این مهم، غفلت نورزید و تا آخرین لحظات عمر، بر آن تأکید کرد.

در این بخش، سؤال‌هایی مانند علّت تحقق نیافتن آنچه رسول خدا(ص) برای آینده رقم زده بود و سکوت امام(ع) بعد از رحلت رسول گرامی اسلام تا حکومت وی، پاسخ داده شده است. همچنین در ضمن گزارش سیر حوادث پس از پیامبر(ص) و روزگار خلافت عثمان و خیزش مردم علیه او، چگونگی و چرایی مواضع حکیمانۀ امام حکیمان، تشریح و تبیین شده است.

در این بخش، دربارۀ چگونگی رسیدن امام(ع) به زمامداری، آغاز اصلاحات، مبانی امام(ع) در دگرگونی‌ها و اصلاحات و بازتاب‌های آن در جامعه، به تفصیل سخن رفته است. بازشناسی محوری‌ترین مبانی امام(ع) در اصلاحات، در زمینه‌های مختلفِ فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، قضایی و امنیتی، از جمله‌ بحث‌های مهم این بخش است.

دیدگاه‌های امام(ع) در پیوند با سیاست، عوامل استوارسازی حکومت‌ها، علل و عوامل تزلزل و دگرگونی حکومت‌ها، چگونگی همکاری دولت‌ها با هم و... از دیگر بحث‌های این بخش است.

در این بخش، چرایی و چگونگی فتنه‌هایی که در زمان خلافت علی(ع) سر برآوردند و ریشه‌ها و پی‌آمدهای آنها، بررسی گردیده است و فتنه‌های ناکثین، قاسطین و مارقین، که به واقعْ بازتاب حرکت اصلاحی امام(ع) و موضع اصولی و انعطاف‌ناپذیر آن بزرگوار در برابر حقوق الهی و حقوق مردم و ارزش‌ها بودند، تبیین، تشریح و گزارش شده‌اند.

گزارش برخی از زوایای فکری، روحی و مواضع سیاسی فتنه‌انگیزان در این بخش، از نکات بدیع و ناگفته‌ای برخوردار است؛ از جمله بحث از «تعمّق (افراطی‌گری)» و تبیین دقیق آن در جریان رویارویی با خوارج.

در بخش هفتم، از سال‌های پایانی حکومت امیرالمؤمنین(ع)، که یکسر درگیری و رویارویی آن حضرت با فتنه‌انگیزان بود، سخن رفته است. سخنان امام در این روزگار، آکنده است از سوز و گداز تنهایی، رنج و شکنجۀ روزگار. در این ایّام، مصر سقوط کرد؛ پاک‌ترین و کارآمدترین و دلیرترین یار وفادارش (مالک اشتر)، شهد شهادت نوشید و قلب امام را فشرد و جانش را افسرد. این بخش، گزارش تنهایی امام، مرثیۀ مظلومیت او، و انعکاس فریادهای تنهایی آن بزرگوار است.

گزارش چگونگی جریان ترور امیرالمؤمنین(ع)، سخنان آموزنده و هدایتگرانۀ امام از هنگام ترور تا لحظۀ شهادت، موضع سرسخت‌ترین دشمن امام و سخن او به هنگام شنیدن خبر شهادت امام(ع)، جریان تجهیز و تدفین امام، اختفایِ قبر امام(ع) و بالاخره اشاره‌ای به زیارت حضرت و برکات زیارت مرقد مطهّر ایشان، از جملۀ محتویات این بخش است.

در این بخش، خواننده، شخصیت حضرت را از منظر: قرآن، پیامبر(ص)، خودِ امام، زهرای اطهر(س)، اهل بیت(ع)، اصحاب پیامبر، همسران پیامبر و شماری از برجسته‌ترین چهره‌های علمی، فرهنگی، سیاسی و نیز شاعران، ادیبان، و سخنوران و حتی دشمنانش می‌نگرد.

این بخش، خصایل و خصایص زیبای امام علی(ع) را در آینۀ آیات و گزارش‌های تاریخی، در پیش چشم شیفتگان شناخت حضرت و تشنگان حقّ و حقیقتْ قرار می‌دهد. ویژگی‌های اعتقادی، اخلاقی، عملی و برجستگی‌های عبادی، سیاسی و اجتماعی، و آنچه مربوط به جهاد و جنگ حضرت است، هر یک در فصل‌های جداگانه و به گونۀ مبسوط آمده‌اند.

بخش یازدهم، به علم حضرت اختصاص دارد و منزلت علمی و علوم مختلف ایشان بررسی شده است. در فصل «پرتوهایی از دانش او»، گفته‌ها و خطبه‌های حضرت در علوم گوناگون، همچون خداشناسی، هستی‌شناسی، روان‌شناسی و تربیت، جامعه‌شناسی، اخلاق، تاریخ، ادبیات و شعر، دسته‌بندی شده است.

در این بخش، در چهار فصل، ابعاد داوری‌های امام(ع) نشان داده شده است.

در فصل نخست این بخش، از جایگاه داوری حضرت سخن رفته است و از این که به اقتضای صریح کلام پیامبر(ص)، «بهترین قضاوتگر امّت» بوده است، نمونه‌هایی از داوری‌های آن بزرگوار در زمان رسول الله(ص)، پس از آن حضرت و در روزگار خلافتش، گزارش شده است.

این بخش، گزارش نمونه‌هایی است از قدرت معنوی، ولایت تکوینی و جلوه‌های خلیفة اللهی آن امام است؛ امامی که خود، جلوۀ والای قدرت و عظمت الهی بود. نمونه‌هایی مانند: اجابت دعوات، سخن گفتن از ناپیداها و نادیده‌ها (اخبار مَغیبات)، کرامت‌ها ـ همچون «ردّ الشمس»، که منقبتی است منحصر به فرد و فضیلتی تحیّرآفرین و شگفتی‌آور، و....

بخش چهاردهم، به مهرورزی به آن امام پرداخته است. در این بخش، در کنار تأکید بر محبّت ورزیدن به ایشان و برکات آن، مشخّصه‌های دوستداران حقیقی مورد بحث قرار گرفته و فصل ویژه‌ای هم برای تحذیر از غُلوّ در محبّت امام، گشوده شده است.

در این بخش، از دشمنی و کینه‌ورزی با حضرت، بحث شده است و افزون بر این، عوامل دشمنی با حضرت و زیان‌های این دشمنی، چهرۀ برخی از بزرگ‌ترین دشمنان آن حضرت، افشای ناکامی آنان در پنهان داشتن نور درخشندۀ علی(ع)، و... گزارش و بررسی شده است.

با این بخش، کتاب، پایان می‌پذیرد. خواننده، پس از مطالعۀ پانزده بخش از کتاب، که به آگاهی‌های گسترده‌ای از ابعاد مختلف حیاتِ سرشار از آموزه‌های بیداری‌آفرین و انسان‌ساز امام علی(ع) دست می‌یابد، در این بخش، به اجمال، با شرح حال و چگونگی شخصیتِ شماری از اصحاب و کارگزاران حضرت(ع)، آشنا می‌شود.

در این بخش، تمامی دانش‌نامه به صورت دقیق، ریز و موضوعی، نمایه‌سازی شده است. حدود سه هزار مدخل اصلی و ده‌ها هزار نمایۀ فرعی، نمایه‌های این دانش‌نامه را تشکیل می‌دهد. فراوانی نمایه‌های کتاب، به حدّی است که برخی از مدخل‌های آن، مانند مدخل علی(ع)، بالغ بر پنجاه صفحه و هزاران نمایه دارد. نمایه‌های کتاب، پژوهشگرانِ موضوعات تاریخی و دینی را به همۀ اطلاعات موجود در این دانش‌نامه رهنمون می‌سازد.

افزون بر نمایه‌های موضوعی، که به صورت الفبایی ـ موضوعی طبقه‌بندی شده‌اند، فهرست آیات، اعلام (اشخاص)، اماکن، ایّام و قبایل نیز جداگانه تنظیم گردیده است. پژوهشگران با استفاده از این فهرست‌ها نیز می‌توانند به مطالب مورد نظر دست یابند. این مجلد که به نمایۀ موضوعی و سایر فهرست‌ها اختصاص دارد، در حدود شش‌صد صفحه سامان یافته است.

موسوعة الإمام علىّ بن أبى طالب عليه‏السلام در دومين دوره كتاب سال ولايت در سال 1379 ، به عنوان «كتاب برگزيده» انتخاب گرديد .