این دانش‏نامه شامل یک درآمد، چهارده بخش، و هفتاد فصل است، و در آن مسائل مرتبط با موضوع مهدویّت، با تکیه بر نصوص معتبر اسلامى (متون آیات و احادیث)، بررسى مى‏‌شود.

⪼ بخش‌های چهارده‌گانه کتاب:

بخش اول : مهدویّت از نگاهى کلى

به دلیل اهمیت موضوع مهدویّت و ویژگى‏هاى خاص این عقیده، پیش از طرح مباحث مربوط به زندگى امام مهدى علیه‏السلام از ولادت تا تشکیل حکومت، در نخستین بخش از این دانش‏نامه، عقیده به امام مهدى علیه‏السلام را از نگاه قرآن و احادیث پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و اهل بیت علیهم‏السلام به طور کلى و در پنج فصل بر مى‏رسیم:

1 ـ 1 . تداوم رهبرى الهى

در این فصل آیات و احادیثى را نقل مى‏کنیم که بر حضور امام و حجتى الهى در زمین از آغاز تشکیل جامعه بشر تا پایان جهان تأکید دارند و گویاى آن اند که پس از پیامبر خاتم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، امامان از نسل ایشان خواهند بود. در پایان این فصل به تحلیل این احادیث مى‏پردازیم و به برخى شبهات پاسخ مى‏دهیم.

1 ـ 2 . تداوم امامت در نسل پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله

در این فصل مسئله بسیار مهم تداوم امامت و رهبرى امّت در نسل پیامبر خاتم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله تا قیامت، بر پایه حدیث متواتر ثقلین که مورد اتفاق شیعه و سنّى است، اثبات مى‏گردد. پایان‏بخش این فصل، تحلیلى فشرده و جامع است که در آن از سند این حدیث و دلالت آن بر عصمت اهل بیت علیهم‏السلام و مرجعیت علمى آنان براى امت اسلامى، و همچنین امامت امام مهدى علیه‏السلام و غیبت ایشان بحث مى‏شود، و در ضمن آن ، نکات قابل توجّه دیگرى هم در باره این حدیث شریف خواهد آمد.

1 ـ 3 . شمار رهبران الهى پس از پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله

در این فصل ابتدا احادیث پرشمارى را که در آنها پیامبر خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با تعبیرهاى گوناگون، رهبران الهى پس از خود را شناسانده، گزارش مى‏کنیم. در ادامه این فصل با پژوهش در سند این احادیث، زمان و مکان صدور آنها، اختلاف در متن آنها، مقصود از آنها، و نظریه‏هایى که در این باره وجود دارد، اثبات مى‏شود که این احادیث جز بر عقاید پیروان اهل بیت در باره امامت خاندان رسالت منطبق نیست.

1 ـ 4 . وجوب شناخت امام مهدى علیه‏السلام

در این فصل با استناد به احادیث معتبر اثبات مى‏شود که بر مسلمانان واجب است رهبر الهى زمان خود را که از خاندان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله است بشناسند، و در ادامه فضیلت شناخت رهبر و خطر بى‏اطلاعى از او بیان مى‏شود. همچنین در این فصل روایاتى که از انکار امامتِ امامان اهل بیت علیهم‏السلام، بویژه امام دوازدهم نهى مى‏کنند، آورده شده است. در پایان فصل وظیفه کسى که توان شناسایى امام را ندارد مشخص مى‏شود.

در این فصل، دو تحلیل ارائه مى‏گردد؛ یکى در باره وجوب معرفت امام در هر عصرى، و دیگرى در تبیین وظیفه کسى که شناخت رهبر الهى برایش مقدور نیست.

1 ـ 5 . بشارات قرآن

موضوع این فصل اشارت‏ها و بشارت‏هاى مطرح در شمارى از آیات قرآن، و پیشگویى آنها از فراگیر شدن اسلام، تشکیل حکومت صالحان و امامت مستضعفان در آینده است. پایان‏بخش این فصل، پژوهش در باره آیاتى است که به حکومت جهانى امام مهدى علیه‏السلاماشاره دارند.

بخش دوم : زندگى‏نامه امام مهدى علیه‏السلام

در این بخش از دانش‏نامه، زندگى‏نامه امام مهدى علیه‏السلام، از نسب خانوادگى تا عمر بلند ایشان، برپایه احادیثى از پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و خاندان ایشان، در هفت ، فصل به ترتیب زیر ارائه مى‏شود:

2 ـ 1 . نیاکان

در این فصل پس از ذکر نصوصى که به صراحت گویاى تعلق امام مهدى علیه‏السلام به خاندان اهل بیت و عترت پیامبر خاتم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله هستند، به نقل روایاتى مى‏پردازیم که به تفصیل اجداد ایشان را معرّفى کرده‏اند. سپس با توجّه به این که اعتقاد اغلب اهل سنّت این است که نسب مهدى علیه‏السلاماز طریق امام حسن علیه‏السلام به پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهمى‏رسد، ضمن پژوهشى ثابت مى‏کنیم که ایشان از نواده‏هاى امام حسین علیه‏السلاماست . این فصل، با پژوهشى در باره مادر امام مهدى علیه‏السلام به پایان مى‏رسد .

2 ـ 2 . ولادت

این فصل در باره تاریخ ولادت امام مهدى علیه‏السلام، چگونگى تولد ایشان، و امور مرتبط با این موضوع است. این فصل شامل سه پژوهش نیز هست؛ یکى در باره زمان و مکان ولادت، دومى در باره رشد غیر عادى ایشان، و سومى در رابطه با سخن گفتن آن بزرگوار پس از تولد.

2 ـ 3 . نام

نام‏ها، کنیه‏ها و لقب‏هاى امام مهدى علیه‏السلام در این فصل گزارش مى‏شود. با توجّه به این که در برخى از مصادر حدیثى اهل سنّت گزارش شده که پدر آن حضرت هم‏نام با پدر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهاست، و این گزارش با عقیده پیروان اهل بیت در تعارض است، ضمن پژوهشى بطلان آن اثبات مى‏شود. در تحلیلى دیگر، روایاتى را بر مى‏رسیم که از بر زبان آوردن نام اصلى امام منع کرده‏اند. پژوهش سوم در این فصل در باره به پا خاستن از روى ادب هنگام ذکر نام امام مهدى علیه‏السلام (نام «محمّد») و یا لقب «قائم» است. در پژوهش پایانى نیز در باره لقب «ابا صالح» بحث مى‏شود.

2 ـ 4 . سیما

در این فصل برپایه احادیث حاکى از شکل و شمایل امام مهدى علیه‏السلام، چهارده ویژگى مربوط به خصوصیات جسمى و سیماى ایشان شمرده شده است.

2 ـ 5 . طول عمر

در این فصل ابتدا روایات مربوط به طول عمر امام مهدى علیه‏السلام ضمن سه دسته بیان شده و در پژوهش پایان فصل، ادله ثبوتى و اثباتى طول عمر ایشان به بحث گذاشته شده است.

2 ـ 6 . ویژگى‏ها

در این فصل شمارى از برجسته‏ترین ویژگى‏هاى امام مهدى علیه‏السلام را بر اساس احادیث جمع‏آورى کرده‏ایم که برخى از آنها عبارت‏اند از: شباهت‏هایى با برخى پیامبران، شباهتى از ذوالقرنین، شباهت‏هاى فراوانى به پیامبر خاتم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، برترى بر همه امامان جز امیر مؤمنان علیهم‏السلام ، حضور همه‏ساله در حج، و سرورى بر اهل بهشت. در پایان این فصل توضیحى در باره سروران اهل بهشت ارائه مى‏شود.

2 ـ 7 . پاسخ برخى پرسش‏ها

در باره امام مهدى علیه‏السلام، خصوصا در عصر حاضر، پرسش‏ها و شبهاتى مطرح است که آگاهى از پاسخ‏هاى درست آنها، بویژه براى نسل جوان، ضرورى است. شمارى از پرسش‏ها به تناسب بحث، ضمن مباحث گوناگونى که در این دانش‏نامه آمده است، پاسخ داده مى‏شود. از این رو در این فصل تنها به مسائلى مى‏پردازیم که در سایر بخش‏ها طرح نشده‏اند؛ مانند: چگونگى امامت در خردسالى، موضوع ازدواج امام مهدى علیه‏السلام، مکان‏هاى منسوب به ایشان و جزیره خضراء.

بخش سوم : غیبت امام مهدى علیه‏السلام

در این بخش، ضمن سه فصل، به ترتیب زیر، مباحث مربوط به غیبت امام مهدى علیه‏السلام طرح و بررسى مى‏شود:

3 ـ 1 . پیشگویى در باره غیبت

پیشگویى‏هاى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و اهل بیت علیهم‏السلام از غیبت امام مهدى علیه‏السلام یکى از اقدامات مهم آنان جهت زمینه‏سازى براى پذیرش این حادثه مهم توسط شیعیان بود. از این رو در آغاز این فصل، تحلیلى جامع در باره مهم‏ترین اقدامات اهل بیت علیهم‏السلامدر این زمینه ارائه شده است. در ادامه پیشگویى‏هایى را که پیامبر خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و اجداد بزرگوار امام مهدى علیه‏السلام در این باره داشته‏اند به ترتیب گزارش مى‏کنیم؛ از جمله احادیثى که غیبت ایشان را به دو دوره کوتاه‏مدّت و بلندمدّت تقسیم کرده‏اند. پایان‏بخش این فصل پژوهشى است در باره چگونگى غیبت آن امام، که شامل توضیحاتى در باره سرداب معروف به سرداب غیبت، و پاسخ به شبهاتى در این زمینه است.

3 ـ 2 . حکمت غیبت

در این فصل نکاتى که اهل بیت علیهم‏السلام در تبیین راز غیبت امام مهدى علیه‏السلام فرموده‏اند، ضمن هفت عنوان تنظیم و گزارش شده و در پایان پژوهشى در باره حکمت غیبت امام آمده است .

3 ـ 3 . برکات غیبت

در این فصل آثار و برکات تکوینى امام غایب از منظر احادیث تبیین شده است؛ برکاتى از قبیل بقاى نظام جهان و راهنمایى باطنى انسان‏ها. پژوهش پایانى نیز در تبیین همین احادیث است.

بخش چهارم : سفرا و وکلاى امام مهدى علیه‏السلام

در این بخش ، مباحث مرتبط با نهاد وکالت در عصر امامان اهل بیت علیهم‏السلام تا امام مهدى علیه‏السلام ، فضاى جامعه اسلامى منتهى به دوران غیبت کبرا ، نایبان خاص امام در دوران غیبت صغرا ، و مدّعیان دروغین نیابت و مهدویت ، در چهار فصل مورد بررسى قرار مى‏گیرد :

4 ـ 1 . نهاد وکالت

در این فصل ، مسائلى مانند ، دلایل تشکیل و گسترش نهاد وکالت از سوى امامان ، وظایف نهاد وکالت ، ساختار نهاد وکالت ، قلمرو جغرافیایى نهاد وکالت ، و اسامى شمارى از وکیلان ـ که به ما رسیده ـ ، تبیین مى‏گردد .

4 ـ 2 . فضاى جامعه اسلامى

در این فصل ، فضاى جامعه اسلامى پیش از غیبت کبرا در دو قسمت مورد بررسى قرار گرفته است :

بخش اول : جهان اسلام در آستانه غیبت صغرا . در این بخش اجمالاً بر خلاف شمارى از عباسیان از دوران حکومت «الواثق باللّه‏» تا «المعتمد على اللّه‏» اشاره شده ، و در ادامه ، تجزیه دولت عباسى ، و نیز برخورد امامان با دولتمردان بنى عباس تبیین گردیده است .

بخش دوم : جهان اسلام در دوران غیبت صغرا در این بخش ، فضاى جامعه اسلامى در طول غیبت صغرا ـ که مقارن با خلافت شش تن از خلفاى عباسى بود ـ ، ترسیم گردیده ، و به رویدادهاى سیاسى مهم این دوران اشاره شده است . در ادامه ، چگونگى برخورد دولتمردان عباسى با شیعیان ، اوضاع علمى و فرهنگى جهان اسلام در این دوران ، فعالیت‏هاى پیروان مکتب تشیع در این دوران تبیین گردیده است . در پایان این بخش ، دانشمندان بزرگ شیعه در عصر غیبت صغرا معرفى شده‏اند و سپس جمع‏بندى نهایى مطالب این فصل ، ارائه شده است .

4 ـ 3 . نایبان خاص

این فصل ، اختصاص دارد به شرح حال اجمالى نایبان خاص امام مهدى علیه‏السلام در دوران غیبت کوتاه مدّت (صغرا) که به ترتیب عبارت‏اند از : عثمان بن سعید ، محمد بن عثمان ، حسین بن روح ، و على بن محمد سمرى .

4 ـ 4 . مدّعیان دروغین

در فصل چهارم ، ابتدا مباحث مهمى مانند : سوء استفاده از مفاهیم اصیل ، انگیزه مدّعیان دروغین ، زمینه‏هاى پذیرش ادّعاى مدّعیان دروغین ، و خاستگاه مدّعیان دروغین تبیین مى‏گردد ،^[1] و پس از آن ، تاریخچه‏اى از مهدیان دروغین ارائه مى‏شود . در ادامه با توجه به سنخیّتِ مبحث «مدّعیان دروغین مهدویت» با موضوع «مدّعیان دروغین وکالت» این مبحث نیز در فصل چهارم تدوین گردیده و مدّعیان دروغین وکالت در دوران غیبت صغرا ، و شمارى از مدّعیان دروغین وکالت در عصر حاضر معرفى شده‏اند .

بخش پنجم : توقیعات امام مهدى علیه‏السلام

این بخش را با تحلیلى در باره توقیعات (مکاتبان / نامه‏هاى) امام مهدى علیه‏السلام آغاز مى‏کنیم و در ادامه پاسخ‏هاى مکتوب امام مهدى علیه‏السلام را در ایام غیبت کوتاه‏مدّتش به پاره‏اى از پرسش‏هاى مختلف، ضمن چهار فصل مى‏آوریم. در پایان فصل چهارم، نوشته منسوب به ناحیه و خطاب به شیخ مفید را مطرح و نقد خواهیم کرد.

5 ـ 1 . توقیعات اعتقادى و سیاسى

برخى از توقیعات مطرح شده در این فصل مربوط به اعتقاداتى از قبیل صفات خدا، و شمارى از آنها سیاسى است؛ مانند توقیع مربوط به حفاظت نمایندگان امام از آسیب دشمنان. برخى هم داراى هر دو بُعد سیاسى و اعتقادى است؛ مانند توقیع‏هاى مربوط به امامت و خالى نماندن زمین از حجت. پایان‏بخش این فصل، مکتوب امام زمان علیه‏السلام به چهارمین نایب خاص خود در باره آغاز غیبت کبراى ایشان است.

5 ـ 2 . توقیعات فقهى

در این فصل، ابتدا احادیثى نقل مى‏شود که در آنها امام علیه‏السلام به شمارى از مسائل فقهى پاسخ داده است. در ادامه فصل، تحلیل مبسوط و جامعى در باره مفاد این روایات خواهد آمد.

5 ـ 3 . توقیعاتى حاکى از کرامت

در این فصل توقیعاتى را آورده‏ایم که حاکى از اجابت دعاى امام مهدى علیه‏السلام و یا پیشگویى ایشان در باره برخى از مسائل هستند.

5 ـ 4 . توقیعات گوناگون دیگر

توقیعاتى را که در قالب فصول گذشته نمى‏گنجیدند، در فصل چهارم مطرح کرده‏ایم.

بخش ششم : دیدار با امام مهدى علیه‏السلام

این بخش در پنج فصل داستان‏هاى کسانى گزارش شده که پیش از غیبت امام مهدى علیه‏السلامیا در دوران غیبت صغرا و یا در ایام غیبت کبرا به محضر ایشان شرفیاب شده‏اند، یا کرامتى از ایشان مشاهده کرده‏اند.

6 ـ 1 . دیدار با امام علیه‏السلام پیش از غیبت

در این فصل شانزده گزارش از کسانى که پیش از غیبت با امام مهدى علیه‏السلام ملاقات کرده‏اند، آورده شده است.

6 ـ 2 . دیدار با امام علیه‏السلام در دوران غیبت صغرا

در این فصل، 26 گزارش از کسانى که در دوران غیبت صغرا موفق به دیدار امام شده‏اند، فراهم آمده است.

6 ـ 3 . دیدار با امام علیه‏السلام در ایام غیبت کبرا

این فصل با تحلیلى در باره امکان دیدار با امام زمان علیه‏السلام در دوران غیبت کبرا آغاز مى‏شود و در ادامه، 62 مورد از چنین ملاقات‏هایى گزارش شده است.

6 ـ 4 . عنایت امام علیه‏السلام به شمارى از علما و مراجع تقلید

گزارش‏هاى این فصل مربوط به شمارى از عالمانى است که مشمول عنایات امام مهدى علیه‏السلامشده‏اند.

6 ـ 5 . خاطراتى از نگارنده

فصل فرجامین این بخش ، شامل هفده گزارش از نگارنده (رى شهرى) در باره دیدار شیعیان با امام عصر علیه‏السلام و یا دیده شدن کرامتى از ایشان است.

بخش هفتم : وظایف مسلمانان در روزگار غیبت

این بخش در پنج فصل، وظایف و مسئولیت‏هاى مسلمانان، بویژه پیروان اهل بیت علیهم‏السلام را در روزگار غیبت تبیین مى‏کند. این وظایف عبارت‏اند از: انتظار، خوددارى از عجله و تندروى، پایدارى، دعا و تلاش براى زمینه‏سازى جهت حکومت جهانى امام مهدى علیه‏السلام .

7 ـ 1 . انتظار

فصل اول این بخش در باره ترغیب پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و اهل بیت علیهم‏السلام به انتظار براى ظهور امام مهدى علیه‏السلام و تبیین ارزش و اهمیت انتظار، و فضایل منتظران است. در پایان نیز تحلیلى در این باره تقدیم علاقه‏مندان مى‏گردد.

7 ـ 2 . صبر

با توجّه به طولانى بودن غیبت امام مهدى علیه‏السلام، در احادیث فراوانى تأکید شده که منتظران باید در این دوران صبور باشند و از عجله دورى کنند تا هنگامى که زمینه لازم براى تشکیل حکومت جهانى اسلام فراهم آید. این احادیث در این فصل تحت چهار عنوان گرد آمده‏اند.

7 ـ 3 . پایدارى

در روزگار غیبت امام مهدى علیه‏السلام تمسک به ولایت ایشان و دیندارى، کارى بس دشوار است. از این رو در احادیث پرشمار تأکیدهاى بسیارى بر پایدارى در دین‏دارى در این دوران شده است. این روایات در فصل سوم تحت شش عنوان دسته‏بندى شده‏اند.

7 ـ 4 . دعا براى فرج

توصیه‏هاى فراوانى از پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و امامان علیهم‏السلام رسیده است که مسلمانان را به «فرج (گشایش) خواستن از خدا» توصیه کرده‏اند . در این زمینه ، دعاهایى نیز از آن بزرگواران نقل گردیده که در این فصل به تفصیل به آنها پرداخته شده است . به علاوه ، بر اساس احادیث ، یکى از وظایف پیروان اهل بیت علیهم‏السلام در دوران غیبت امام مهدى علیه‏السلام، دعا کردن براى تعجیل فرج ایشان (یعنى «گشایش کار وى» و خواستن ظهور او از خداوند) است. این وظیفه ضمن روایات گرد آمده در این فصل گوشزد شده است. گفتنى است کثرت احادیثى که در باره دعا براى فرج در این فصل نقل شده ، براى توجّه دادن مخاطبان به این وظیفه مهم است.

7 ـ 5 . زمینه‏سازى

فصل پنجم با روایاتى در باره زمینه‏سازان قیام مهدى علیه‏السلام آغاز مى‏شود و با تحلیل جامعى در باره مهم‏ترین وظیفه شیعیان در عصر غیبت، یعنى فراهم ساختن زمینه قیام امام مهدى علیه‏السلامپایان مى‏یابد؛ امّا با توجّه به این که چنین حدیث‏هایى مورد سوء استفاده قدرت‏طلبان قرار گرفته، شمارى از این دست روایات در باره مردمى که قبل از ظهور مهدى علیه‏السلام با پرچم‏هاى سیاه قیام مى‏کنند، ضمن تحلیلى مورد نقد و بررسى قرار گرفته است.

بخش هشتم : دعا، توسل و استخاره

این بخش شامل دعاهایى است که اهل بیت علیهم‏السلام در باره ا یشان و یارانش یا از امام زمان علیه‏السلام نقل شده است . همچنین استخاره‏هاى منسوب به ایشان گزارش شده و در پایان چگونگى توسل به آن حضرت آمده است . این بخش ده فصل دارد .

8 ـ 1 . دعاهاى پدر و اجداد امام

در این فصل دعاهاى پدر و شش تن از اجداد امام مهدى علیه‏السلام براى فرج ایشان، و آثار و برکاتى که بر آن مترتب مى‏شود، نقل شده است.

8 ـ 2 . دعاهاى امام

این فصل به دعاهاى امام مهدى علیه‏السلام در حالات مختلف اختصاص دارد؛ براى مثال دعاهاى او در هنگام تولد، در قنوت، و در کنار کعبه براى تحقّق امر فرج.

8 ـ 3 . دعا براى امام در اعیاد

در این فصل به دعاهایى مى‏پردازیم که شایسته است در اعیاد چهارگانه ـ یعنى عید فطر، قربان، غدیر و جمعه ـ خوانده شود. در این فصل تحلیلى هم بر سند و متن دعاى ندبه خواهیم داشت.

8 ـ 4 . دعا براى امام در ماه رمضان

در این فصل دعاهایى گرد آمده که شایسته است در هر روز ماه رمضان، در روز سیزدهم، روز بیست‏ویکم و شب بیست‏وسوم این ماه قرائت شود.

8 ـ 5 . دعا در روز جمعه

موضوع این فصل دعاهایى است که خواندن آنها در روز جمعه پس از خواندن نماز جعفر طیّار، پس از ظهر روز جمعه، در خطبه دوم نماز جمعه، در قنوت نماز جمعه، پس از عصر روز جمعه، و هنگام غروب روز جمعه سفارش شده است.

8 ـ 6 . دعا براى امام در سایر اوقات

در این فصل سیزده دعا را نقل کرده‏ایم که شایسته است در سایر ایام و اوقات قرائت شود.

8 ـ 7 . دعا براى امام در هر حال

سه دعا هست که معصومان سفارش کرده‏اند در هر حال براى امام مهدى علیه‏السلامقرائت شود و ما آنها را در این فصل گرد آورده‏ایم. سرانجام تحلیلى در باره مقصود از دعا براى ایشان مى‏آوریم که ضمن آن پرسش‏هایى در این زمینه پاسخ مى‏یابند.

8 ـ 8 . دعاهاى مأثور از امام مهدى علیه‏السلام

در این فصل دوازده دعا، که براى حاجت‏هاى مختلف از امام مهدى علیه‏السلام نقل کرده‏اند، گزارش شده است.

8 ـ 9 . استخاره

در منابع استخاره‏هایى را به امام مهدى علیه‏السلام نسبت داده‏اند که سندهاى معتبرى ندارد؛ اما چون نوعى دعا محسوب مى‏شود، استفاده از آنها رجائا مانعى ندارد. در پایان این فصل هم پژوهشى در باره استخاره‏هاى منسوب به ایشان خواهیم داشت.

8 ـ 10 . توسل

موضوع توسل به امام مهدى علیه‏السلام براى اجابت دعا در این فصل مطرح شده است. پس از آن تحلیلى در باره توسل به ایشان از راه نوشتن عریضه (نامه درخواست و دادخواهى) تقدیم مى‏شود.

بخش نهم : زیارات

در این بخش، موضوع زیارات را در دو فصل طرح مى‏کنیم؛ یکى حول زیارت‏نامه‏هایى براى زیارت امام مهدى علیه‏السلام و دیگرى پیرامون زیارت‏نامه‏هاى منسوب به ایشان.

9 ـ 1 . زیارت‏نامه‏هاى امام مهدى علیه‏السلام

در این فصل مجموعا شش زیارت‏نامه براى امام مهدى علیه‏السلام گزارش شده که تنها یکى از آنها، یعنى زیارت آل یس، مأثور از اهل بیت علیهم‏السلام است. سند این روایت در ادامه این فصل مورد ارزیابى قرار مى‏گیرد.

9 ـ 2 . زیارت‏هاى منسوب به امام

در این فصل سه زیارت منسوب به امام مهدى علیه‏السلام گزارش شده است؛ یکى زیارت امیر مؤمنان، که سند معتبرى ندارد، و دیگرى زیارت سالار شهیدان در روز عاشورا. اعتبار سند این دو نیز در تحلیل پایانى بررسى شده است.

بخش دهم : نشانه‏هاى ظهور

هدف این بخش بررسى نشانه‏هایى است که قبل از ظهور امام مهدى علیه‏السلامیا هم‏زمان با آن تحقّق مى‏یابد. این نشانه‏ها و تحلیل‏هاى مرتبط با آنها ضمن سه فصل مطرح مى‏شوند.

10 ـ 1 . نشانه‏هاى حتمى

احادیث نقل شده در این فصل در باره علایمى است که حتمى نامیده شده‏اند؛ یعنى نشانه‏هایى که قطعا قبل از ظهور رخ خواهند نمود؛ مانند خروج سُفیانى، کشته شدن نَفْس زَکیّه، و شنیده شدن نداى آسمانى. پایان‏بخش این فصل، روایتى است در باره امکان بدا در نشانه‏هاى ظهور، حتّى در مواردى که قطعى توصیف شده‏اند.

10 ـ 2 . نشانه‏هاى غیر حتمى

در روایات این فصل علایمى براى ظهور امام گزارش شده که وصف حتمى ندارند. در پایان این فصل هم تحلیل مبسوطى در باره علایم ظهور، اعم از حتمى و غیر حتمى آمده است.

10 ـ 3 . رجعت

بازگشت شمارى از درگذشتگان به دنیا در آخرالزمان، یکى از آموزه‏هاى معرفتى مکتب اهل بیت علیهم‏السلام ، و یکى از عقاید اختصاصى پیروان این مکتب است. بنا بر احادیث، این حادثه شگفت هم‏زمان با قیام امام مهدى علیه‏السلام در جهان رخ خواهد داد. از این رو فصل سوم از مبحث علایم ظهور را به تبیین این موضوع اختصاص داده‏ایم و در پایان هم ضمن تحلیلى مبسوط، دلایل قرآنى و روایى رجعت را مطرح کرده، به شبهاتى در این باره پاسخ مى‏دهیم.

بخش یازدهم : قیام

این بخش، شامل نُه فصل براى ارائه گزارش‏هایى در باره زمان و مکان قیام امام، خصوصیات چهره و حالت ایشان هنگام قیام، یاران امام، فرود آمدن عیسى علیه‏السلامبراى یارى آن بزرگوار، پرچم امام مهدى علیه‏السلام، سخنان ایشان در آغاز قیام، و چگونگى برخورد ایشان با دشمنان است. در پایان این بخش به پرسش‏هایى در زمینه مدّت حکومت قائم علیه‏السلام، و چگونگى وفات ایشان پاسخ مى‏دهیم.

11 ـ 1 . زمان قیام

در این فصل احادیث مرتبط با زمان قیام امام مهدى علیه‏السلام در هفت عنوان دسته‏بندى شده و در کنار آنها سه تحلیل آمده است؛ یکى در باره تعیین وقت ظهور، دیگرى در باره وقوع قیام ایشان در آخرالزمان، و سرانجام تحلیلى در باره این که آیا در ارتباط با قیام امام مهدى علیه‏السلام«بدا» تحقّق یافته است یا خیر.

11 ـ 2 . مکان قیام

در این فصل احادیث مرتبط با مکان قیام مهدوى با توضیحى در این باره ارائه مى‏شود.

11 ـ 3 . سیماى امام هنگام قیام

بنا بر احادیث، امام هنگام قیام، پیرى است با سیماى جوانان. این احادیث در کنار احادیث دیگرى که خصوصیات پیکر و لباس ایشان را بیان مى‏کنند، در این فصل گرد آمده‏اند.

11 ـ 4 . یاران امام

بر اساس احادیث این فصل، یاران امام متشکل از چند گروه‏اند: دسته اول: شمارى از پیامبران؛ دسته دوم: شمارى از فرشتگان؛ دسته سوم: کسانى که پس از مرگ براى یارى امام زنده مى‏شوند؛ دسته چهارم: شمارى از مسلمانان کشورهاى مختلف جهان؛ دسته پنجم: برخى از کسانى که بهره‏اى از نیکى ندارند، که در باره این گروه اخیر توضیحاتى ارائه شده است.

همچنین در ادامه این فصل، خصوصیات جسمى و روحى یاران امام، تعداد یارانِ خاص و عام ایشان، نقش زنان در یارى رساندن به امام، و سرانجام نام و وطن شمارى از یاران امام گزارش شده با تحلیلى در باره یاران امام ادامه مى‏یابد.

در پایان این فصل ، گزارش‏هایى از چگونگى جمع شدن یاران امام، شروط بیعت با ایشان، شمار اصحاب امام، و ابزار جنگى و امکانات پشتیبانى سپاه ایشان آمده است.

11 ـ 5 . عیسى بن مریم علیه‏السلام در کنار امام مهدى علیه‏السلام

این فصل با احادیثى در باره فرود آمدن عیسى علیه‏السلام از آسمان براى یارى امام مهدى علیه‏السلام آغاز مى‏شود، و در ادامه نماز خواندن ایشان پشت سر امام، و مدّت زندگى او پس از این ماجرا با استناد به احادیث گزارش مى‏گردد.

11 ـ 6 . پرچم امام

موضوع این فصل خصوصیات پرچم امام مهدى علیه‏السلام هنگام قیام است؛ براى مثال ، گزارش شده که پرچم ایشان همان پرچم پیامبر خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله است. همچنین بر آن نوشته شده است: «البیعة للّه‏؛ بیعت از آن خداست» یا «اسمعوا وأطیعوا؛ گوش به فرمان و مطیع باشید». از دیگر خصوصیات این پرچم آن است که وحشت شدیدى در دل دشمنان مى‏افکند و هیچ گاه شکست نمى‏خورد و سرنگون نمى‏گردد.

11 ـ 7 . سخنان امام در آغاز قیام

در احادیثى که در این فصل گرد آمده، سخنان امام مهدى علیه‏السلام در آغاز قیام گزارش شده است.

11 ـ 8 . برخورد با دشمنان اسلام

گزارش‏هاى این فصل گویاى آن است که امام مهدى علیه‏السلام نه‏تنها با مستکبران و عدالت‏ستیزان، بلکه با مدعیان دروغین تشیّع نیز با قاطعیت تمام برخورد مى‏کند، و ریشه فتنه و فساد را از جهان بر مى‏کند.

در پایان این فصل، احادیثى را که بر قتل عام مردم در قیام مهدوى دلالت دارند، نقد و ارزیابى مى‏کنیم.

11 ـ 9 . پاسخ به چند پرسش

در آخرین فصل مرتبط با قیام امام مهدى علیه‏السلام، به پرسش‏هایى در باره مدّت حکومت ایشان، و چگونگى پایان یافتن عمر پربرکت آن بزرگوار پاسخ داده مى‏شود.

بخش دوازدهم : سیره حکومتى

در این بخش احادیث مربوط به سیره حکومتى امام مهدى علیه‏السلام و سیاست‏هاى فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى، و قضایى ایشان، در شش فصل دسته‏بندى، و در پایان تجزیه و تحلیل شده است.

12 ـ 1 . مبانى سیره حکومتى مهدوى

در فصل نخست، احادیث مرتبط با مبانى و اصول سیره حکومتى امام مهدى علیه‏السلامو سیاست‏هاى ایشان، در سه عنوان دسته‏بندى شده‏اند:

دسته اول: احادیثى که سیره حکومتى امام مهدى علیه‏السلام را مستند به کتاب خدا معرّفى مى‏کند. در ادامه این احادیث، توضیح خواهیم داد که مقصود از کتاب جدیدى که امام مهدى علیه‏السلاممى‏آورد، چیست.

دسته دوم: احادیثى که سیره حکومتى امام را مستند به سنّت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله معرّفى کرده‏اند. دسته سوم: احادیثى که مبدأ و مقصد سیره مهدوى را احیاى ارزش‏هاى اسلامى دانسته‏اند. بدیهى است این ارزش‏ها منطبق بر همان مفاد مذکور در دسته اول و دوم است.

12 ـ 2 . اصلى‏ترین سیاست‏ها

این فصل، در باره مهم‏ترین و سرنوشت‏سازترین سیاست در حکومت مهدوى، یعنى مبارزه با ظلم و سپس گسترش عدالت در سراسر جهان است. در این فصل، با استناد به روایاتى از پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و امامان علیهم‏السلام در باره عدالت جهانى امام مهدى علیه‏السلام، گستره عدالت در حکومت ایشان در زمینه‏هاى فردى و اجتماعى تبیین مى‏شود.

12 ـ 3 . سیاست‏هاى فرهنگى

در این فصل شمارى از سیاست‏هاى فرهنگى در حکومت امام مهدى علیه‏السلامگزارش شده است؛ سیاست‏هایى مانند گسترش مرزهاى دانش، آموزش قرآن بر اساس نزول آن، ساختن مساجد بزرگ، مبارزه با بدعت‏ها، منهدم کردنِ سنگرهاى گمراهى، تعمیق و تکامل ایمان، زنده کردن زمین با علم و ایمان و عدل، و سرانجام پایان دادن به حکومت شیطان، و فراگیر ساختن حکومت اسلامى در جهان، و وحدت ادیان.

پایان‏بخش این فصل تحلیلى است در باره برخورد امام مهدى علیه‏السلام با دیگر ادیان آسمانى و پیروان آنها.

12 ـ 4 . سیاست‏هاى اجتماعى

این فصل با احادیثى آغاز مى‏شود که تصریح مى‏کنند روابط اجتماعى در حکومت مهدوى بر پایه برادرى دینى است. در ادامه امنیت فراگیر، پیشرفت بهداشت و درمان، توسعه راه‏ها، و اجراى قوانین رفت‏وآمد مطرح مى‏شود، و مهم‏ترین نکته این که سیاست‏هاى اجتماعى امام مهدى علیه‏السلام به گونه‏اى است که نه‏تنها اهل زمین، بلکه آسمانیان نیز از حکومت او راضى مى‏شوند، و بدین‏سان برکات الهى سراسر جهان را فرا مى‏گیرد.

12 ـ 5 . سیاست‏هاى اقتصادى

مهم‏ترین سیاست‏هاى اقتصادى حکومت مهدوى، که در احادیث این فصل به آنها اشاره شده، عبارت است از: ریشه‏کن کردن فقر، باز پس گرفتن اموال عمومى از غاصبان، به کارگیرى اندوخته‏هاى ثروتمندان در آغاز قیام، تقسیم اموال عمومى میان مردم به طور یکسان، و آباد کردن سراسر زمین. در پایان اشاره شده که با اجراى این سیاست‏ها، برکات الهى جامعه را فرا خواهد گرفت، گنج‏هاى زمین آشکار خواهد شد و در این شرایط است که هر کس مى‏تواند هر چه مى‏خواهد از امام بگیرد و بخشش‏هاى امام بى‏حساب خواهد بود.

12 ـ 6 . سیاست‏هاى قضایى

مهم‏ترین سیاست‏هاى قضایى حکومت مهدوى، که در روایات فصل ششم بدان اشاره شده، عبارت است از: آیین قضایى جدید، قضاوت بر پایه علم، فراهم‏سازى امکانات لازم براى قضاوت دقیق و سریع، برکنارى قضات ناشایست، گزینش قضات صالح، ریشه‏کن کردن رشوه‏خوارى، قضاوت زنان در خانه، و قضاوت در میان پیروان ادیان بر اساس کتاب‏هاى آسمانىِ خودشان. در پایان این فصل، تحلیل مبسوطى در باره سیاست‏هاى حکومتى مهدوى ارائه مى‏گردد.

بخش سیزدهم: نمونه‏هایى از سروده‏هاى مهدوى

در آغاز این بخش، تحلیلى در باره تحولات شعر مهدوى (اشعار سروده شده در باره امام مهدى علیه‏السلام در طول تاریخ اسلام ارائه مى‏شود . در ادامه نمونه‏هایى از اشعار سروده شده از قرن اوّل تا قرن حاضر، در پانزده فصل گزارش مى‏شود. گفتنى است چون تا پایان قرن پنجم، شعرى به زبان فارسى نیافتیم، در پنج فصل نخست تنها نمونه‏هایى از اشعار عربى همراه با ترجمه آنها آورده‏ایم.

بخش چهاردهم : کتاب‏شناسى مهدویت

در این بخش ، سپس از توضیح کوتاهى در باره «مهدویت‏نگارى» در دوران مختلف تاریخ اسلام ، مهم‏ترین آثارى که تا کنون در این زمینه ، نگارش یافته‏اند ، در دو فصل ، گزارش مى‏شوند :

14 ـ 1 . مهدویت‏نگارى تا قرن دوازدهم

در این فصل ، کتاب‏ها بر اساس ترتیب قرن نگارش ، از قرن سوم معرفى مى‏شوند ؛ زیرا از قرن اوّل و دوم ، هیچ اثرى در منابع مرتبط با این موضوع ، ثبت نشده است . در هر قرن ، نخست به آثار موجود اشاره مى‏شود و سپس به معرفى آثار مفقود خواهیم پرداخت . در پایان نیز نمودارهایى از آثار ، نویسندگان و گرایش‏هاى مذهبىِ آنان ارائه مى‏گردد .

14 ـ 2 . مهدویت‏نگارى پس از قرن دوازدهم

پس از قرن دوازدهم بویژه دوران معاصر ، به دلایل گوناگون ، مهدویت‏نگارى به شدّت افزایش یافت . نگاشته‏هاى این دوره را مى‏توان در چند گروه کلى جاى داد :

یک . تدوین رساله‏ها و کتاب‏هاى فراوان ؛ دو . تدوین آثار انتقادى و مغرضانه ؛ سه . تدوین پایان‏نامه‏هاى دانشگاهى ؛ چهار . مجلات موضوعى ـ تخصصى ؛ پنج . تدوین فرهنگ‏نامه‏ها و دانش‏نامه‏ها .

این محورها ، در این فصل ، اجمالاً تبیین گردیده است .